Kocioł bałtycki: Estonia, Łotwa i Litwa

Estoński szerokotorowy pociąg pancerny nr 2 w Valga na granicy estońsko-łotewskiej w lutym 1919 r.

Estonia, Łotwa i Litwa zajmują łącznie powierzchnię połowy Polski, ale tylko jedną szóstą jej ludności. Te małe państwa – głównie dzięki dobrym wyborom politycznym – wywalczyły niepodległość po I wojnie światowej. Nie udało im się jednak ochronić jej podczas kolejnego…

Jedyną rzeczą, która łączy narody bałtyckie, jest ich położenie geograficzne. Wyróżnia ich wyznanie (katolicy lub luteranie), a także pochodzenie etniczne. Estończycy to naród ugrofiński (daleko spokrewnieni z Finami i Węgrami), Litwini to Bałtowie (blisko spokrewnieni ze Słowianami), a naród łotewski powstał w wyniku połączenia Liwów ugrofińskich z bałtyckimi Zemgalami , Łatgalowie i Kurowie. Odmienna jest też historia tych trzech ludów: Szwedzi mieli największy wpływ na Estonię, Łotwa była krajem z przewagą kultury niemieckiej, a Litwa była polska. W rzeczywistości trzy narody bałtyckie powstały dopiero w XIX wieku, kiedy znalazły się w granicach Imperium Rosyjskiego, którego władcy wyznawali zasadę „dziel i rządź”. W tym czasie carscy urzędnicy propagowali kulturę chłopską – czyli estońską, łotewską, żmudzką – w celu osłabienia wpływów skandynawskich, niemieckich i polskich. Odnieśli wielki sukces: młode ludy bałtyckie szybko odwróciły się od swoich rosyjskich „dobroczyńców” i opuściły imperium. Stało się to jednak dopiero po I wojnie światowej.

Wielka wojna na Bałtyku

Kiedy latem 1914 roku rozpoczęła się I wojna światowa, Rosja znajdowała się w znakomitej sytuacji: zarówno niemieckie, jak i austro-węgierskie dowództwo, zmuszone do walki na dwóch frontach, nie mogło wysłać dużych sił i środków przeciwko armii carskiej. Rosjanie zaatakowali Prusy Wschodnie dwiema armiami: jedna została genialnie zniszczona przez Niemców pod Tannenbergiem, druga została odparta. Jesienią działania przeniosły się na teren Królestwa Polskiego, gdzie obie strony chaotycznie wymieniały ciosy. Na Bałtyku – po dwóch „bitwach na jeziorach mazurskich” – front zamarł na linii dawnej granicy. Decydujące okazały się wydarzenia na południowej flance frontu wschodniego – w Małopolsce i Karpatach. 2 maja 1915 r. państwa centralne rozpoczęły tu działania ofensywne i – po bitwie gorlickiej – odniosły wielki sukces.

W tym czasie Niemcy przeprowadzili kilka niewielkich ataków na Prusy Wschodnie – miały one uniemożliwić Rosjanom wysłanie posiłków do Małopolski. Dowództwo rosyjskie pozbawiło jednak północną flankę frontu wschodniego wojsk, pozostawiając je do powstrzymania ofensywy austro-węgierskiej. Na południu nie przyniosło to zadowalającego rezultatu, a na północy skromne siły niemieckie z zaskakującą łatwością podbiły inne miasta. Sukcesy mocarstw centralnych na obu flankach frontu wschodniego przeraziły Rosjan i spowodowały ewakuację wojsk z okrążonego od północy i południa Królestwa Polskiego. Wielka ewakuacja przeprowadzona latem 1915 r. – 5 sierpnia Niemcy wkroczyli do Warszawy – doprowadziła armię rosyjską do klęski. Straciła prawie półtora miliona żołnierzy, prawie połowę sprzętu i znaczną część bazy przemysłowej. Co prawda jesienią ofensywa państw centralnych została zatrzymana, ale w większym stopniu było to spowodowane decyzjami politycznymi Berlina i Wiednia – po zneutralizowaniu armii carskiej postanowiono wysłać wojska przeciwko Serbom, Włochom i francuskim – zamiast desperackich rosyjskich kontrataków.

Pod koniec września 1915 roku front wschodni zamarł na linii przypominającej wschodnią granicę II Rzeczypospolitej: od Karpat na południu szedł prosto na północ do Dyneburga. Tutaj, pozostawiając miasto w rękach Rosjan, front skierował się na zachód, wzdłuż Dźwiny do Bałtyku. Ryga nad Bałtykiem była w rękach Rosjan, ale przedsiębiorstwa przemysłowe i większość mieszkańców została ewakuowana z miasta. Front stał na linii Dźwiny przez ponad dwa lata. Tak więc po stronie Niemiec pozostały: Królestwo Polskie, województwo kowieńskie i województwo kurlandzkie. Niemcy przywrócili instytucje państwowe Królestwa Polskiego i zorganizowali Królestwo Litwy z guberni kowieńskiej.